مسجد خانم بزرگترین وقف ایران
چه خوش گفته است عطار که "عزم عشق دلستانی داشتم، وقف کردم نیم‌جانی داشتم، صد هزاران سود کردم در دو کون، گر ز عشق تو زیانی داشتم". براستی که وقف دو بال است برای پرواز آدمی تا عرش، بخششی است که شرط نمی‌پذیرد و انسان را با خود می‌برد تا ملکوت، پاداشی دارد ماندگار و دائم که هیچ وقت پایان نمی‌پذیرد.
در آستانه روز وقف، به سراغ مسجدی می‌رویم که بانویی بی نشان در زنجان سال‌ها پیش دارائی‌اش را وقف ساخت آن نموده است، موقوفه‌ای که به گزارش سارمان اوقاف، طولانی‌ترین وقف نامه کشور است. مسجد خانم از بناهای دوره قاجاریه در محله فخیم‌الدوله زنجان، واقع شده است و این بنای تاریخی در اردیبهشت ۱۳۵۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
شناسنامه
نام: مسجد مدرسه علمیه خانم
بانی مسجد: جمیله خانم ذوالفقاری نظام الدوله
معمار مسجد: اسماعیل بنا
سال ساخت: 1323 شمسی
محل ساخت: خیابان سبزه میدان، محله فخیمه الدوله
ویژگی ها:
1.طولانی ترین وقف نامه کشور
2.شاهکار معماری و هنری دوره قاجاریه
3.مزین به نام مسجدمدرسه علمیه
ایده هایی از مسجد
وققی که در دروان جهالت صورت گرفت
این وقف نامه در دور قاجاریه صورت گرفت، دوره ای که فرهنگ وقف در جامعه پررنگ نبوده است و چنین کارهایی تنها از مومنین سر می زده است. از طرفی بانو جمیله خانوم، از خانواده ذوالفقاری های زنجان است که بسیارمتمکن و ثروتمند بوده اند اما در بررسی های تاریخی هیچ اثری از کمک ها و مساعدت های مالی این خاندان دیده نشده است. اما بانو جمیله خانوم از میان چنین خاندانی، این وقف بزرگ را انجام داده در حالی که خود هیچ فرزندی نداشته است.
برخورداری از حوزه علمیه و شبستان های فصلی با معماری ویژه
بنای مسجد مشتمل بر سردر ورودی با دو مناره کوتاه، صحن، شبستان تابستانی و زمستانی، حجره های متعدد و تزیینات کاشی کاری و گچ بری است. میانسرای مسجد خانم هشت ضلعی می باشد که در ضلعهای شرقی، غربی و شمالی آن 12 حجره برای سکونت طلاب علوم دینی ساخته شده است.
دقت نظر هنری در وقف
وجود مناره های قطور و کوتاه بر فراز سردر که دارای تزئینات بدیع آجر کاشی است، قابل مقایسه با مناره‌های مدرسه سپهسالار تهران است. تزئینات پرکار بخش اعظم درگاه ورودی مسجد تزئینات درگاه ورودی و همچنین سطوح فوقانی، حجره های مشرف به میانسرا که با یک عقب نشینی نماهایی با قوس جناغی، هلالی به وجود آورده مزین است به نقوش هندسی، گل و بوته که عموما با رنگ های رایج در دوره قاجار یعنی رنگ های زرد، نارنجی، سیاه، سفید و صورتی رنگ آمیزی شده است. تمامی شیوه‌های به کار رفته در معماری مسجد خانم منحصرا از خصوصیات معماری دوره قاجار است، میان سرای مسجد زئینات کاشی کاری به رنگ زرد که بالای ورودی شبستان مسجد کار شده اند. اخیرا بر روی این بنای مهم تاریخی مرمت ها و تعمیراتی صورت گرفته است.